Metody badań jakościowych
Wobec nauki Busha
Metody badań jakościowych
Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln
Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 2009
Książka wydana w dwóch tomach przez PWN to największe, liczące ponad 1600 stron opracowanie poświęcone badaniom jakościowym, jakie dotychczas ukazało się w Polsce. Opisano w nim między innymi techniki gromadzenia i analizy danych, rodzaje wywiadu, obserwację etnograficzną, studia przypadku, paradygmaty badań jakościowych, teorię ugruntowaną, studia kulturowe, autoetnografię, badania posługujące się sztuką, ewaluację jakościową, a nawet badania kliniczne. Wszystkie opublikowane w książce artykuły powstały w ostatnich latach. Ważną zaletą antologii jest więc aktualność – nie tylko w kontekście metodologii, ale też problemów społecznych, które poruszają opisywane projekty badawcze.
Czytelnik poszukujący wiedzy, jak od początku do końca zrealizować zaplanowane przez siebie badanie, może jednak nie znaleźć wszystkich potrzebnych informacji. Książka nie jest podręcznikiem. Stanowi raczej zbiór artykułów, które skupiają się przede wszystkim na roli i znaczeniu badań jakościowych we współczesnej – czyli dziejącej się po 2000 roku – humanistyce. Na język polski przełożono trzecie wydanie antologii. Jak piszą redaktorzy we wstępie,
pierwsze wydanie wskazywało, że badania jakościowe dojrzały do tego, aby stać się samodzielną dyscypliną i muszą być traktowane poważnie. Drugie, że musimy pokazać, w jaki sposób badania jakościowe mogą odnosić się do problemu sprawiedliwości społecznej. Teraz, w trzecim wydaniu, chcemy być nawet bardziej polityczni.
Rzeczywiście wiele uwagi w zbiorze poświęcono etyce i polityce badań jakościowych. W artykułach podejmowana jest polemika z tzw. podejściem pozytywistycznym, które zakłada, że rzeczywistość istniejącą obiektywnie można poddać rzetelnej obserwacji, a następnie opisać w sposób jednoznaczny. Wobec takich założeń badania jakościowe stają się utopią lub publicystyką. Rozważania te pozostają aktualne także w erze postpozytywizmu, która zdaniem redaktorów książki rozpoczyna się w drugiej połowie XX wieku. Autorzy piszą o epistemologii opartej na dowodach, dominującej w polityce Stanów Zjednoczonych podczas prezydentury George’a Busha, która uznała metody jakościowe za nienaukowe, a co za tym idzie, niewarte finansowania z budżetu państwa.
Zdaniem Normana Denzina i Yvonny Lincoln próba zastosowania paradygmatu pozytywistycznego do świata społecznego jest nie tylko trudna do obronienia, ale wręcz szkodliwa. Rzeczywistość społeczna oraz jej opis i analiza kształtowane są w takim samym stopniu przez badacza i badanych, jak kontekst polityczny (nie tylko w paradygmatach jakościowych). To, kim jest etnograf, jego pochodzenie, poglądy, a także płeć i orientacja seksualna, mają zasadniczy wpływ na kształt i wyniki procesu badawczego. Skoro więc zarówno polityka, jak i tożsamość badacza deformują ostateczny wynik analizy, postanowiono skupić się także na nich. Jak twierdzą Egon Guba i Lincoln, niebudząca wątpliwości tożsamość nie jest możliwa, a etnograf musi zadać sobie pytanie: kim jestem. Dlatego też wiele miejsca w książce poświęcono nurtom zaangażowanym, etnografiom tubylczym, perspektywie feministycznej i teorii queer.
W artykułach rysuje się też pewna zmiana roli badacza, który traci uprzywilejowaną pozycję. W rzeczywistości postkolonialnej stracił on prawo do badania wszystkiego i wszystkich, a sam proces badawczy zbliża się do „spotkania stron”. Zdaniem autorów realizacja projektu badawczego wymaga nie tylko zgody społeczności lokalnej, lecz także uwzględnienia jej interesów i skonsultowania z nią wyników analizy, co z kolei niesie ze sobą konieczność zmiany narracji z języka akademickiego na tekst zrozumiały także dla niespecjalistów. Badani zyskują więc możliwość sprzeciwienia się temu, w jaki sposób ich opisano.
W zbiorze kształtuje się projekt wyprowadzenia badań jakościowych poza ściany akademii. Większość autorów ma za sobą praktykę nie tylko badań, ale też pracy społecznej. Sfery te często pozostają nierozdzielne. Ponadto Yvonna Lincoln, redaktorka opracowania, zajmuje się edukacją (prawdopodobnie z tego powodu wiele miejsca poświęcono użyteczności badań w szkolnictwie). W artykułach pojawiają się więc przykłady z różnorakich dziedzin.
Zaletą książki jest to, że opisano w niej współczesne metody, które są wciąż mało popularne w Polsce, takie jak badania interwencyjne, etnografia performatywna czy nurt etnografii publicznej. Kwestia zaangażowania badań jakościowych w rozwiązywanie problemów społecznych również rzadko bywa w naszym kraju poruszana, a działania podejmowane w tym zakresie opierają się głównie o analizę wskaźników. Antologia jest więc zbiorem nie tylko ważnych i aktualnych refleksji nad teorią i etyką badań jakościowych, ale też kopalnią inspiracji i dobrych praktyk, którymi każdy, kto chciałby prowadzić projekty badawcze, powinien się zainteresować, bo jak twierdzą redaktorzy, „być może etnografia jest jednym z najważniejszych dyskursów neomodernistycznego świata”.