Sieci kapitalizmu. E. Wolf, Europa i ludy bez historii

Eric R. Wolf
Europa i ludy bez historii  
Wyd. UJ, Kraków 2009

W książce Europa i ludy bez historii autor stara się wyjaśnić proces kształtowania się kapitalizmu jako dominującego sposobu produkcji. W tym celu śledzi dynamikę zmian gospodarczych na przestrzeni kilku stuleci. Wykazuje wpływy i napięcia wynikające z kontaktów między wieloma społeczeństwami, również tymi przez długie  lata uważanymi za „ludy bez historii”, zawieszone poza czasem” grupy, dla których jedynym bodźcem do zmian był kontakt z Europejczykami. Podstawą teoretyczną tych rozważań jest myśl marksistowska.

Wolf komentuje zachodzący w połowie XIX wieku proces rozszczepienia ekonomii politycznej na drobniejsze gałęzie nauki skoncentrowane na mniejszych wycinkach rzeczywistości. Ekonomia polityczna z jej aspiracjami do tłumaczenia procesów produkcji i dystrybucji bogactwa w ramach jednostek politycznych tworzonych przez klasy okazała się niewystarczająca wobec kolosalnych zmian społecznych epoki rewolucji. Na tym gruncie wzrosły między innymi socjologia, ekonomia, nauki polityczne. Precyzja ma jednak swoją  cenę. Wolf  wyspecjalizowane  nauki  porównuje  do Danaid, sióstr z mitologi greckiej skazanych na wieczne nalewanie wody do beczek bez dna. Na gruncie antropologii widzimy badaczy w  terenie zdobywających informacje w określonym, ograniczonym czasie i przestrzeni. Uzyskane materiały przekształcają w konstrukcje teoretyczne. Wciąż jest to jednak analiza odosobnionych przypadków. Próby przemieszczania się po różnych poziomach ogólności i „pokonania granic tego mikrokosmosu” podejmowali kolejni naukowcy. Do ich grona, wydając swoją książkę w 1982 roku, dołączył sam Wolf. Celem autora było pokazanie, że „nie można dobrze zrozumieć społeczności ludzkich i kultur dopóty, dopóki nie nauczymy się przedstawiać ich we wzajemnych uwarunkowaniach i współzależnościach przestrzennych i czasowych”. Ta potrzeba holistycznego spojrzenia na zmiany w światowej ekonomi zrodziła refleksję, że być może pojmowanie ekonomii politycznej jako struktury klas doprowadziło do odwrócenia się nauk społecznych od tej kategorii. Autor pokazuje tę fobię współczesnej nauki i sam opiera się na teorii i terminologii ukutej przez Karola Marksa. Wskazuje także na pewne przekłamania związane z nazwiskiem teoretyka. Na potrzeby swojej pracy skupia się na trzech sposobach produkcji: lenniczym, opartym na systemie pokrewieństwa i kapitalistycznym. Kapitalizm Wolf datuje od ostatnich dekad XVIII wieku, tj. od momentu, kiedy majątek służy zakupieniu maszyn lub energii żywej jako „siły roboczej” oferowanej na sprzedaż przez ludzi, którzy nie mają innych sposobów na wykorzystanie swojej pracy i zapewnienie sobie utrzymania.

Autor zabiera nas w podróż po czasie i przestrzeni. Książka składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich czytelnik zwiedza świat w roku 1400, szczególnie przygląda się Europie – niezwykłemu kontynentowi, którego mieszkańcy wkrótce rozpoczną ekspansję na nieznaną wówczas skalę. Drugi rozdział to podróż po Nowym Świecie, który na dobre zdominowali już Europejczycy. Autor analizuje obecność Iberyjczyków w Ameryce Południowej, specyfikę handlu futrami na północy, handlu niewolnikami oraz transakcje zachodzące w Azji i umacnianie się tam pozycji Brytyjczyków. W trzecim rozdziale przedstawiona jest rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje. Szczególną uwagę autor poświęca znaczeniu przemysłu włókienniczego oraz zmianom w systemie przepływu towarów, głównie żywności i używek.

Tak szeroko zakrojony pejzaż pozwala na całościowy ogląd i śledzenie ciągów przyczynowo-skutkowych. Jednocześnie obfitość poruszanych wątków powoduje, że nie są one pogłębiane, co pozostawia uczucie niedosytu. Dla tych, którym zabraknie ściślejszych informacji, pozostaje buszowanie w imponującej bibliografii – jej zasadnicza część opatrzona jest komentarzem. Ponadto zauważyć trzeba, że ambicją Wolfa nie było szczegółowe opisanie obecności Hiszpanów i Portugalczyków w Ameryce czy zagadnień handlu niewolnikami, ale przedstawienie związków ekonomicznych łączących rozmaite społeczeństwa oraz procesu rozwoju kapitalizmu w szerokim kontekście. Cel ten osiąga poprzez przytoczenie ogromnego materiału faktograficznego.