O przestrzeni i porządku pisma

fot. Przemysław Szuba

Jednolitość, uniformizacja, ciągłość – podstawowe właściwości alfabetu – odpowiadają cechom zachodniej umysłowości, stały się punktem wyjścia organizacji życia społeczno-psychicznego oraz m.in. źródłem władzy Zachodu nad człowiekiem i przyrodą (podobnie pisał Walter Ong, powołując się na Erica Havelocka). Dążność do ujednolicania sytuacji oraz nadawania im cech ciągłości – charakterystyczne dla kultur pisma fonetycznego – wynika więc z całkowitego podporządkowania logice alfabetu. Jego dalekosiężną konsekwencją jest

poddawanie kultury procesowi przetworzenia i ujednolicenia (...) [poprzez – A.J.] zdolność narzucania wzorów jednolitości i ciągłości wizualnej (...) oddzielania treści semantycznej i werbalnej od dźwięku i strony graficznej.

Zasady te (zwłaszcza jednolitość i powtarzalność, typowe dla techniki druku), stały się charakterystycznymi wyznacznikami kultury czasów Gutenberga (nowej nauki i sztuki odrodzenia). Przyczyniły się do „wykształcenia większości zachodnich form produkcji i organizacji społecznych zapewniających dobrobyt”. To, co McLuhan wyraża skrótowo, ale dosadnie, w sposób nieco enigmatyczny nt. „rur i kranów, ulic i taśm montażowych” jako wyobrażeniowych produktów naszej racjonalności, rozwija i tłumaczy w innych miejscach. W Galaktyce Gutenberga mówi o

przyzwyczajeniu [zachodniej umysłowości – A.J.] do jednostajnych, linearnych układów wzorowanych na stronie druku, skłaniających ludzi do przenoszenia tego podejścia na problemy wszelkiego typu.

Oskarżenie „ludzi Orientu” o „braki w zakresie logiki”, wysuwane przez Europejczyków, które przytacza Edward Said w Orientalizmie, brało się z faktu ignorowania przez społeczeństwa Wschodu zachodniego sposobu architektonicznego wykorzystywania przestrzeni. W niepodporządkowywaniu się europejskim regułom doszukiwano się braku świadomości funkcjonalnego przeznaczenia chodników i dróg (na sytuację oporu wobec podziałów ziemi „od linijki” i „w kratkę” niejednokrotnie natykali się kolonizatorzy Aborygenów oraz Indian). „Drogi i chodniki, po to właśnie zbudowane, by chodzić po nich, co Europejczycy pojmują od razu”, stają się więc pomnikami władzy zachodniej racjonalności nad „irracjonalnością” Wschodu, trwałymi znakami jej niepodważalnej wszechobecności. Aspekt zachodniej dominacji łączy poglądy Saida (przekonanie Zachodu o własnej wyższości i racjonalności) z myślą McLuhana (ekspansywny „pochód” uniformizującej alfabetyczności).

Abstract

The Order and Space of Writing

The main focus of the article lies on factors determining the so-called Western rationality. These reflections come from the ideas of Marshall McLuhan and Walter J. Ong. The author demonstrates that the order of words in writing space is not entirely accidental. The way in which we write clearly defines the culture of the West, subordinated to the logic of alphabet. We think exactly in the same way as we write, i.e. we divide reality in order to compose it in linear cause-and-effect chains. Similarly, we construct lines of wires and pipes or street lanes. By contrast, Far Eastern ideograms, which also created a specific type of culture, are a completely different phenomenon. It appears that writing serves not only as a communication tool. For an anthropologist it might contain an unfathomable definition of culture.